دستگاه‌های ایکس ری، امروزه در فرودگاه‌ها، گمرکات، مراکز حساس امنیتی و بسیاری از مکان‌های عمومی به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای کنترل امنیتی استفاده می‌شوند، اما در پس کاربرد گسترده و ارزشمندی که دارند، باید به این نکته توجه کرد که مضرات دستگاه ایکس ری بازرسی موضوعی جدی و قابل تأمل است که گاه نادیده گرفته می‌شود. این دستگاه‌ها با تولید اشعه‌ای پرانرژی به نام اشعه ایکس، امکان مشاهده درون بسته‌ها، چمدان‌ها و حتی برخی اوقات وسایل نقلیه را بدون نیاز به باز کردن آنها فراهم می‌کنند، اما همین فناوری می‌تواند پیامدهای منفی بر سلامت انسان و محیط زیست داشته باشد.
از ایکس ری برای بازرسی و غربالگری موارد مختلف استفاده می‌شود. بازرسی بدنی انسان، بازسی خودرو، بازرسی چمدان و بازرسی مواد غذایی. نگرانی افراد از این است که هنگام استفاده از دستگاه ایکس ری بازرسی خطر و ضرری متوجه آنها یا لوازم همراه آنها شود. به این نکته مهم توجه داشته باشید که این دستگاه ها دارای استانداردهای لازم از سازمان‌های ذیربط از جمله سازمان انرژی اتمی هستند و استفاده از آنها هیچ ریسک و خطری ندارد.
در این بخش احتمال مضرات دستگاه ایکس ری بر مواد غذایی و همچنین مزایای استفاده از این فناوری برای غربالگری مواد غذایی تولید شده را بررسی می‌کنیم.
مضرات اشعه ایکس و تأثیرات آن بر بدن انسان
تشعشعات یونیزان نوعی از تشعشعات است که انرژی کافی برای آسیب بالقوه به DNA دارد. خطرات ناشی از قرار گرفتن مستمر در معرض پرتوهای یونیزان (ایکس ری) به مقدار زیاد عبارتند از: افزایش اندک در احتمال ابتلا به سرطان در فردی که در معرض اشعه ایکس قرار می گیرد در مراحل بعدی زندگی. اما محدودیت های اشعه ایکس هنوز هیچ سیستم امنیتی اشعه ایکس تولید نشده است که بتواند تصمیمات مستقلی برای تشخیص تهدید قابل قبول و قابل اعتماد بگیرد.
دستگاه‌های بازرسی و ریسک‌های ناشی از نشت اشعه
هرچند دستگاه‌های بازرسی مانند دستگاه ایکس ری انسان معمولاً دارای سپرهای محافظ و طراحی‌های ایمنی هستند، اما با گذشت زمان و فرسودگی تجهیزات، احتمال نشت اشعه افزایش پیدا می‌کند و این مسأله می‌تواند به طور مستقیم سلامت افراد حاضر در محیط را تهدید کند. در واقع، یکی از مهم‌ترین مضرات دستگاه xray، احتمال نشت کنترل‌نشده اشعه است که نه تنها کارکنان، بلکه حتی مراجعان عادی را نیز در معرض آسیب‌های بلندمدت قرار می‌دهد. مضرات ایکس ری در این شرایط شامل افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های خونی، آسیب به بافت‌های بدن، تضعیف سیستم ایمنی و اختلالات ژنتیکی می‌شود.
۱. تابش یون‌ساز و آسیب سلولی
اشعه ایکس نوعی تابش یون‌ساز است، به این معنی که انرژی کافی برای جدا کردن الکترون‌ها از اتم‌ها را دارد و باعث ایجاد ذرات باردار (یون) می‌شود. وقتی این اتفاق در بافت‌های زنده رخ می‌دهد، می‌تواند به DNA و سایر ساختارهای سلولی آسیب برساند. اگرچه بدن توانایی ترمیم بخشی از این آسیب‌ها را دارد، اما مواجهه مکرر یا با دوز بالا خطر جهش‌های سلولی را افزایش داده و ممکن است به سرطان یا سایر مشکلات سلامتی منجر شود.
۲. افزایش خطر سرطان
مواجهه طولانی‌مدت یا بیش از حد با xray با افزایش خطر ابتلا به سرطان مرتبط است. این موضوع به ویژه برای افرادی نگران‌کننده است که به طور مکرر تحت تصویربرداری با اشعه ایکس قرار می‌گیرند، مانند بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن یا کارکنان پزشکی که با دستگاه‌های ایکس‌ری کار می‌کنند. خطر این مواجهه تجمعی است، یعنی هرچه فرد در طول زندگی خود بیشتر در معرض اشعه قرار گیرد، احتمال ابتلا به سرطان ناشی از تشعشع افزایش می‌یابد.
۳. تأثیر بر اندام‌های تولید مثل
اندام‌های تولید مثل نسبت به تشعشعاتی مانند اشعه ایکس حساس هستند و مواجهه بیش از حد با این پرتوها می‌تواند منجر به ناباروری موقت یا دائمی در مردان و زنان شود. برای زنان باردار، مواجهه مستمر با اشعه ایکس خطراتی برای جنین در حال رشد دارد و ممکن است باعث نقص‌های مادرزادی یا مشکلات رشدی شود. به همین دلیل، در طول انجام تصویربرداری با اشعه ایکس، اقدامات ویژه‌ای برای محافظت از ناحیه شکم و لگن زنان باردار انجام می‌شود.
۴. سوختگی ناشی از تشعشع
در موارد نادر، دوزهای بسیار بالای اشعه ایکس می‌تواند باعث سوختگی پوست و بافت‌های زیرین شود. این مسئله بیشتر در موارد استفاده درمانی از اشعه، مانند درمان سرطان، دیده می‌شود اما اهمیت کنترل دقیق دوز و مدت مواجهه با اشعه را نشان می‌دهد.
۵. آب مروارید و آسیب به چشم
چشم‌ها نیز در برابر آسیب ناشی از تشعشع آسیب‌پذیر هستند و مواجهه طولانی‌مدت با ایکس ری، به ویژه برای رادیولوژیست‌ها و تکنسین‌هایی که به طور مرتب با دستگاه‌های ایکس‌ری کار می‌کنند، می‌تواند خطر ابتلا به آب مروارید را افزایش دهد. آب مروارید باعث کدر شدن عدسی چشم و اختلال در بینایی می‌شود.
آیا اشعه ایکس ضرر دارد؟؛ نگاهی علمی‌تر به اثرات آن
از دیدگاه علمی، این موضوع که اشعه ایکس ضرر دارد، به خوبی مستند شده و در مقالات معتبر علمی بارها تأکید شده است. پرتوهای یونیزان مانند اشعه ایکس با عبور از بدن می‌توانند الکترون‌های سلولی را جدا کنند و واکنش‌های شیمیایی مخربی در سطح مولکولی ایجاد نمایند. حتی دوزهای کم اما مکرر می‌توانند باعث ایجاد آسیب‌های تجمعی در بدن شوند که در طولانی مدت خطراتی مانند جهش‌های ژنتیکی یا نقص‌های مادرزادی را افزایش می‌دهند. این آسیب‌ها به ویژه برای افراد حساس مانند کودکان، زنان باردار و بیماران خاص می‌تواند بسیار جدی‌تر و خطرناک‌تر باشد.
چرا مضرات دستگاه ایکس ری باید جدی گرفته شود؟
واقعیت این است که بسیاری از ما هنگام عبور از گیت‌های ایکس ری یا کار با تجهیزات بازرسی، متوجه نمی‌شویم که چه میزان اشعه ممکن است به ما تابیده شود و چه عواقبی در انتظارمان خواهد بود. یکی از مهم‌ترین دلایلی که باید مضرات دستگاه ایکس ری بازرسی را جدی بگیریم، تأثیرات پنهان و تدریجی این اشعه‌هاست که سال‌ها طول می‌کشد تا خود را به شکل بیماری نشان دهند. آگاهی، آموزش و رعایت استانداردهای سختگیرانه در استفاده از این دستگاه‌ها، نقش مهمی در کاهش آسیب‌های احتمالی دارد، اما همچنان خطرات ناشناخته‌ای وجود دارند که نیازمند تحقیقات بیشتر و سیاست‌های حفاظتی قوی‌تر هستند.
آیا اشعه ایکس بر روی مواد غذایی و سایر مواد اثر می‌گذارد و برای آنها مضر است ؟
سوالی که در ذهن برخی از مسافران خطوط هوایی مطرح است این است که آیا اشعه ایکس برای مواد غذایی مضر است و مضرات دستگاه x ray بر روی مواد غذایی چیست ؟ قطعاً اشعه ایکس تابیده شده بر روی چمدان و ساک مسافرین هیچ ضرر و زیانی بر روی مواد غذایی قرار داده شده داخل بار مسافرین ندارد. اگر این پرتوها مضر بودند، اصلاً برای بازرسی و غربالگر در صنایع و تولیدات غذایی به کار نمی‌رفتند.
هیچ اثر نامطلوب شناخته شده ای از خوردن غذا، نوشیدن نوشیدنی، استفاده از دارو، یا استفاده از لوازم آرایشی که توسط دستگاه ایکس ری مورد استفاده برای غربالگری امنیتی تابش شده است، وجود ندارد. دوز تشعشع دریافتی معمولاً توسط اجسام اسکن شده توسط یک سیستم اشعه ایکس کابینت 1 میلی راد یا کمتر است.
آیا خوردن غذا بعد از عبور از دستگاه ایکس ری ایمن است؟
بله، کاملا ایمن است اشعه ایکس هرگز نمی تواند غذا را رادیواکتیو کند. آنها بسته به دوز قرار گرفتن در معرض آنها می توانند برای سلول های زنده در معرض آنها مضر باشند.
اقلام غذای جامد (نه مایعات یا ژل) را می توان در کیف دستی یا چک شده حمل کرد. مواد غذایی مایع یا ژل بزرگتر از 3.4 اونس در کیسه های دستی مجاز نیستند و در صورت امکان باید در کیسه های چک شده شما قرار داده شوند.
تأثیر قرارگیری مواد مختلف در معرض ایکس ری
همانطور که گفتیم قرار گیری در معرض دز پایین و به مدت کم هیچ خطری را متوجه اشیاء و مواد مختلف نمی‌کند. اما اگر مدت زمان قرار گیری و میزان تابش افزایش یابد، می‌تواند تأثیرات مخرب بر روی مواد مختلف داشته باشد.
مواد آلی (مانند غذا، چوب، پلاستیک‌ها)
برخی مواد آلی می‌توانند اشعه ایکس را جذب کنند، که ممکن است ترکیب شیمیایی یا خواص آنها را تغییر دهد. قرارگیری مداوم یا مکرر در معرض xray می‌تواند باعث تجزیه یا ضعیف شدن برخی مواد حساس مانند پلاستیک‌های خاص یا مواد غذایی شود.
در بازرسی مواد غذایی، استفاده نادرست از ایکس ری ممکن است منجر به آلودگی شود، به ویژه اگر دستگاه به درستی نگهداری نشود.
فلزات و آلیاژها
فلزات معمولاً در برابر اشعه ایکس مقاوم هستند، اما اشعه‌های با انرژی بسیار بالا می‌توانند تغییرات ساختاری جزئی در برخی آلیاژها ایجاد کنند.
قطعات الکترونیکی و نیمه‌هادی‌ها
تابش شدید و مستمر ایکس ری می‌تواند به اجزای الکترونیکی حساس مانند میکروچیپ‌ها و نیمه‌هادی‌ها آسیب رسانده و خواص الکتریکی آنها را تغییر دهد. در برخی موارد، این پرتوها می‌توانند با داده‌های ذخیره‌شده در دستگاه‌های الکترونیکی تداخل داشته باشد یا آنها را از بین ببرد.
مواد زیستی (مانند بافت‌های زنده و داروها)
مواد زیستی به شدت نسبت به تشعشعات حساس هستند و ممکن است دچار جهش‌های ژنتیکی، مرگ سلولی یا تخریب ترکیبات فعال دارویی شوند.
اشعه ایکس می‌تواند برای استریلیزاسیون استفاده شود، اما اگر میزان دوز نادرست باشد، ممکن است باعث آسیب به مواد یا از بین رفتن اثرات آنها شود.
شیشه و سرامیک‌ها
قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض پرتوهای با انرژی بالا ممکن است باعث ایجاد ترک‌های ریز یا کاهش استحکام شیشه و سرامیک شود.
خطرات و عوارض اشعه ایکس
اشعه ایکس می‌تواند باعث جهش در DNA ما شود و بنابراین ممکن است در آینده منجر به سرطان شود. به همین دلیل، اشعه ایکس هم توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) و هم توسط دولت ایالات متحده به عنوان یک منبع قابل اعتماد سرطان زا طبقه بندی می‌شود. با این حال، مزایای فناوری اشعه ایکس بسیار بیشتر از پیامدهای منفی بالقوه استفاده از آنها است.
تخمین زده می‌شود که 0.4 درصد از سرطان ها در ایالات متحده توسط سی‌تی اسکن ایجاد می‌شود. برخی از دانشمندان انتظار دارند که این سطح به موازات افزایش استفاده از سی تی اسکن در روش های پزشکی افزایش یابد. حداقل 62 میلیون سی تی اسکن در سال 2007 در آمریکا انجام شد.
طبق یک مطالعه، در سن 75 سالگی، اشعه ایکس خطر ابتلا به سرطان را 0.6 تا 1.8 درصد افزایش می‌دهد. به عبارت دیگر، خطرات در مقایسه با مزایای تصویربرداری پزشکی حداقل است.
هر روش خطر مرتبط متفاوتی دارد که به نوع اشعه ایکس و بخشی از بدن که تصویربرداری می‌شود بستگی دارد. فهرست زیر برخی از متداول‌ترین روش‌های تصویربرداری را نشان می‌دهد و دوز تابش منبع مطمئن را با تشعشعات پس‌زمینه طبیعی که همه افراد روزانه با آن مواجه می‌شوند مقایسه می‌کند.
روش های مختلف اشعه ایکس مقادیر متفاوتی از اشعه را آزاد می‌کند.
- اشعه ایکس قفسه سینه: معادل 2.4 روز تابش پس زمینه طبیعی
- اشعه ایکس جمجمه: معادل 12 روز تابش پس زمینه طبیعی
- ستون فقرات کمری: معادل 182 روز تابش پس زمینه طبیعی
- اوروگرام IV: معادل 1 سال تابش پس زمینه طبیعی
- معاینه دستگاه گوارش فوقانی: معادل 2 سال تابش پس زمینه طبیعی
- تنقیه باریمی: معادل 2.7 سال تابش پس زمینه طبیعی
- سی تی اسکن سر : معادل 243 روز تابش پس زمینه طبیعی
- سی تی اسکن شکم: معادل 2.7 سال تابش پس زمینه طبیعی.
این ارقام تابش برای بزرگسالان است. کودکان بیشتر در معرض اثرات رادیواکتیو اشعه ایکس هستند.
آیا دستگاه x ray آسیبی به افراد یا چمدان ها در اثر تشعشعات وارد می‌کند؟
تشعشعات اسکنرهای امنیتی برای افراد یا چمدان ها مضر نیست. پکانن (متخصص حوزه دستگاه‌های بازرسی) می‌گوید: «یک مورد اسکن شده در معرض دوز تشعشعی تقریباً یک میکروسیورت قرار می‌گیرد که معادل دوز تشعشع پس زمینه کیهانی است که در طول یک ساعت پرواز در ارتفاع ده کیلومتری در معرض آن قرار می‌گیرید».
هالونن می گوید: این میزان، ده برابر کمتر از دوز اشعه ایکس دندان است.
چمدان‌هایی که در مسیر رسیدن به سطل بار هستند با ماشین‌هایی که اندکی قدرتمندتر هستند اما به همان اندازه بی‌ضرر هستند غربال می‌شوند.
کل تونل در دستگاه با سرب پوشانده شده است، بنابراین عملا هیچ تشعشعی نمی‌تواند از آن به بیرون نشت کند. علاوه بر این، اشعه ایکس اقلام اسکن شده را آلوده نمی کند.
توجه داشته باشید که برای فیلم‌های عکاسی یا سینمایی بسیار حساس، خطر آسیب اندکی وجود دارد. اگر فیلمی با شماره ASA بالا حمل می‌کنید، بهتر است آن را در چمدان دستی خود بسته‌بندی کنید و قبل از نمایش به مأمورین امنیتی بگویید. فیلم معمولی توسط دستگاه x ray آسیب نمی‌بیند.
با این حال، در هنگام کار با اشعه ایکس، اقدامات ایمنی مناسب از جمله استفاده از محافظ مناسب و پوشیدن لباس محافظ بسیار مهم است. همچنین مهم است که قرار گرفتن در معرض اشعه ایکس غیرضروری به ویژه در زنان باردار و کودکان را محدود کنید و از آلت استفاده کنید.
اقدامات ایمنی برای کاهش خطرات
اگرچه خطرات دستگاه‌های ایکس‌ری واقعی هستند، اما فناوری‌های مدرن و پروتکل‌های ایمنی سختگیرانه، این خطرات را به میزان قابل توجهی کاهش داده‌اند. در ادامه برخی از اقدامات ایمنی کلیدی آورده شده است:
۱. اصل ALARA
اصل ALARA (As Low As Reasonably Achievable) به معنای “تا حد امکان کم” یکی از اصول اساسی ایمنی در برابر تشعشعات است. این اصل بر کاهش مواجهه با اشعه با استفاده از کمترین دوز ممکن برای دستیابی به نتیجه مطلوب تشخیصی یا درمانی تأکید دارد.
۲. استفاده از محافظ‌های سربی
محافظ‌های سربی و سایر تجهیزات محافظتی به طور معمول برای حفاظت از افراد در برابر مواجهه غیرضروری با اشعه استفاده می‌شوند. این مواد در جلوگیری از عبور اشعه ایکس بسیار مؤثر بوده و به ویژه برای محافظت از اندام‌های حساس مانند اندام‌های تولیدمثل و غده تیروئید اهمیت دارند.
۳. محدود کردن دفعات استفاده
پزشکان به دقت فواید و خطرات تصویربرداری با اشعه ایکس را برای هر بیمار بررسی می‌کنند. از انجام ایکس‌ری‌های غیرضروری یا تکراری تا حد امکان اجتناب می‌شود و در صورت امکان، از روش‌های جایگزین مانند سونوگرافی یا MRI استفاده می‌شود.
۴. استفاده از تجهیزات جدید و مدرن
دستگاه‌های ایکس‌ری مدرن به گونه‌ای طراحی شده‌اند که دوز کمتری از اشعه را منتشر کرده و در عین حال تصاویر با کیفیت بالا ارائه دهند. به عنوان مثال، سیستم‌های دیجیتال ایکس‌ری نسبت به سیستم‌های قدیمی مبتنی بر فیلم، کارآمدتر بوده و به تشعشع کمتری نیاز دارند.
۵. آموزش و نظارت
کارکنان و کاربرانی که با دستگاه‌های ایکس‌ری کار می‌کنند، آموزش‌های زیادی می‌بینند تا خطرات و پروتکل‌های ایمنی را به خوبی درک کنند. علاوه بر این، سطح مواجهه با تشعشع برای بیماران و کارکنان به طور منظم کنترل می‌شود تا اطمینان حاصل شود که در محدوده ایمن باقی می‌ماند.
استانداردهای ایمنی و اهمیت آن در کاهش مضرات ایکس ری
یکی از راه‌های کاهش مضرات اشعه ایکس در محیط‌های بازرسی، پایبندی کامل به استانداردهای ایمنی بین‌المللی و ملی است. این استانداردها شامل تست‌های دوره‌ای دستگاه‌ها، استفاده از سپرهای محافظ قوی، نصب تابلوهای هشداردهنده و آموزش کارکنان در زمینه کار ایمن با اشعه ایکس می‌شود. در صورتی که این استانداردها به درستی اجرا شوند، می‌توان تا حد زیادی از خطرات کاست، هرچند به طور کامل از بین رفتن آسیب‌های ایکس ری هنوز امکان‌پذیر نیست. افرادی که شغل آنها ایجاب می‌کند روزانه در معرض اشعه قرار گیرند، باید از تجهیزات حفاظت شخصی و برنامه‌های پایش پزشکی منظم بهره‌مند شوند.
جمع بندی
دستگاه‌های ایکس‌ری ابزاری ضروری در صنایع مختلف مانند بازرسی، صنعتی و پزشکی هستند، اما استفاده از آنها بدون خطر نیست. دستگاه‌هایی که در حال حاضر استفاده می‌شود، از قوانین ایمنی به طور کامل تبعیت کرده و استفاده از آنها معمولاً خطر و ضرری ندارد. اما قرارگیری مستمر در برابر تشعشات این دستگاه‌ها و شدت بالای پرتوها می‌تواند خطرساز باشد. اشعه یون‌ساز منتشر شده از این دستگاه‌ها می‌تواند باعث آسیب سلولی، افزایش خطر سرطان و آسیب به بافت‌های حساس بدن شود. با این حال، با رعایت دقیق پروتکل‌های ایمنی، پیشرفت‌های فناوری و تلاش برای کاهش مواجهه با اشعه، می‌توان این خطرات را به طور مؤثر مدیریت کرد.
دیدگاهتان را بنویسید